REHABILITACJA ZAWODOWA W WTZ – prawo

Warsztaty terapii zajęciowej działają od 1991 roku. Zaczęto je tworzyć na mocy Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Początkowo Ustawa lakonicznie stwierdzała, że „przeznacza się je dla osób niepełnosprawnych całkowicie niezdolnych do pracy zarobkowej, dla których terapia zajęciowa jest formą rehabilitacji społecznej”. W nowelizacji z 1997 r.¹ rolę WTZ określono, jako tworzenie „możliwości rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia”. Tak więc na warsztaty nałożono nowe zadanie – rehabilitację zawodową. W art. 8 i 9 Ustawy wskazano cele i formy rehabilitacji społecznej i zawodowej, jednak w odniesieniu do WTZ-ów (zgodnie z art. 10a ust. 2) ich zakres nieco zawężono: warsztaty nie realizują na przykład części procesu rehabilitacji społecznej, polegającej na udzielaniu osobom z niepełnosprawnościami wsparcia finansowego na likwidację barier architektonicznych lub innych (to zadanie spoczywa na powiatowych centrach pomocy rodzinie – art. 35a Ustawy). Podobnie w rehabilitacji zawodowej, WTZ-y realizują zadania polegające na przygotowaniu osoby z niepełnosprawnością do zatrudnienia, rozwijają niezbędne do tego umiejętności, ale nie tworzą miejsc pracy. Nie oznacza to jednak, iż nie mogą starać się o zatrudnienie dla „swoich” uczestników.² Dobrą praktyką WTZ-ów jest poszukiwanie i zachęcanie pracodawców do zatrudniania osób z niepełnosprawnością, pomoc w nawiązaniu kontaktu… Jednak, jak pokazują doświadczenia wielu krajów, efektywne wprowadzanie osób ze szczególnymi trudnościami (np. niepełnosprawnością intelektualną) na otwarty rynek pracy, wymaga szczególnych form wsparcia, które wykraczają poza obecne ramy prawne i organizacyjne warsztatów (zatrudniony uczestnik traci miejsce w placówce – przyjmowana jest tam nowa osoba). Bez wsparcia (świadczonego wg modelu zatrudnienia wspomaganego tj. przez trenera pracy) „typowy absolwent” warsztatów zazwyczaj szybko traci zatrudnienie, wraca do domu, zniechęca się… Co więcej, realia są takie, iż osoby z głębszą, wieloraką niepełnosprawnością zazwyczaj w ogóle nie mają szans na funkcjonowanie w zwykłym, otwartym środowisku – głównie ze względu na ciągle istniejące bariery różnego rodzaju. Powoduje to, iż jedyną ich szansą na aktywność zawodową są specjalne zakłady na chronionym rynku pracy, np. zakłady aktywności zawodowej (ZAZ). Zasady ich działania także określono w Ustawie o rehabilitacji. Zgodnie z założeniami, ZAZ-y miały być etapem przejściowym pomiędzy WTZ a otwartym rynkiem pracy, jednak ze względu na to, że utworzenie oraz utrzymanie ZAZ-u generuje koszty nieadekwatne do ilości i jakości generowanych miejsc pracy, w praktyce okazało się, że są formą prawną mało atrakcyjną dla samorządów.³